پا چنبری یا کلاب فوت یک بدشکلی مادرزادی و عارضه‌ای است که پای نوزاد به علت آن رو به داخل و پایین می‌چرخد. پا چنبری یا کلاب فوت (تالیپس اکوئینوواروس) اصطلاحی کلی است که برای توصیف حالت‌های غیرعادی گوناگون پا به کار می‌رود. در این عارضه احتمال بروز هر یک از ویژگی‌های زیر در گستره‌ای از شدت ملایم تا شدید وجود دارد:

• پا (به ویژه پاشنه) معمولاً کوچک‌تر از اندازه طبیعی است.
• پا متمایل به سمت پایین است.
• ممکن است جلوی پا به سمت پای دیگر چرخیده باشد.
• ممکن است پا به سمت داخل چرخیده باشد و در موارد حاد نیز کف پا رو به بالا باشد.

اکثر موارد پا چنبری مادرزادی هستند و احتمال بروز آن در یک یا هر دو پا وجود دارد. حدودا در نیمی از موارد ابتلا به کلاب فوت، بیماری هر دو پای نوزاد را درگیر کرده است.

با وجود اینکه بیماری کلاب فوت دردناک نیست، اما درمان آن باید بلافاصله پس از تولد شروع شود؛ چرا که کودک در صورت اصلاح نشدن این بدشکلی، در هنگام رشد با مشکلات قابل توجهی مواجه خواهد شد. اما خوشبختانه درمان زودهنگام باعث می‌شود تا اکثر کودکان دچار این نقص مادرزادی از لذت یک زندگی طبیعی برخوردار گردند.

علائم

نوزاد مبتلا به پا چنبری دردی را تحمل نمی‌کند، اما در نهایت با ناراحتی و ناتوانی قابل ملاحظه روبه‌رو می‌شود. پا چنبری در صورت درمان نشدن به خودی خود اصلاح نمی‌شود؛ چرخش غیرمعمول پا از بین نمی‌رود و پای ناقص کوتاه‌تر و کوچک‌تر از پای دیگر می‌شود. این علائم در هنگام رشد کودک آشکارتر و مشکل‌سازتر می‌شود. ضمناً کفش‌های هر دو پا هم‌اندازه نیستند و کودک نمی‌تواند مانند دیگر همسالان خود بازی کند. اما خوشبختانه با درمان زودهنگام کلاب فوت می‌توان بر این مشکلات غلبه کرد.

علت

کلاب فوت رایج‌ترین اختلال مادرزادی پا است که در دامنه‌ای از حالت ملایم و انعطاف‌پذیر تا شدید و غیرمنعطف متغیر است. دلیل بروز این عارضه مشخص نیست، اما احتمالاً در بعضی موارد ارثی است. سابقه خانوادگی ابتلا به این اختلال و مذکر بودن (پسران بیشتر از دختران به این بیماری مبتلا می شوند) از عامل‌های خطر به شمار می‌رود. از هر 1000 کودک یک نوزاد با این عارضه متولد می‌شود.

پا چنبری در بعضی موارد صرفاً نتیجه قرار گرفتن جنین در حالتی نامناسب در رحم مادر (پا چنبری وضعیتی) است. اما پا چنبری غالباً پی‌آمد ترکیبی از عامل‌های ژنتیکی و محیطی است که کاملاً شناخته شده نیستند. ابتلا یکی از اعضاء خانواده به این عارضه احتمال پا چنبری شدن نوزادان دیگر را افزایش می‌دهد. همچنین اگر یکی از فرزندان خانواده با این عارضه متولد شد، احتمال این که فرزند بعدی نیز دچار این نقص مادرزادی باشد به نحو قابل توجهی افزایش می‌یابد.

به علت ارتباط کلاب فوت مادرزادی با عارضه‌هایی مانند اسپینا بیفیدا (مهره شکاف)، بروز این نقص گاهی بیانگر وجود مشکلات جسمی جدی‌تر است. به همین دلیل نوزاد باید به محض تشخیص پا چنبری کاملاً معاینه شود و آزمایش‌های لازم انجام شود. پا چنبری گاهی نتیجه وجود مشکلاتی مانند آسیب مغزی یا سکته مغزی است که سیستم‌های استخوانی، عصبی و عضلانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

عامل‌های خطر عبارتند از:

• جنسیت: پا چنبری در نوزادان پسر رواج بیشتری دارد.
• سابقه خانوادگی: اگر یکی از والدین یا هر دو آنان یا یکی از فرزندان دیگر خانواده دچار این بیماری باشد، نوزاد به احتمال زیاد پا چنبری خواهد بود. به علاوه این عارضه در میان کودکان مبتلا به دیگر نقص‌های مادرزادی رایج‌تر است.
• استعمال دخانیات در دوران بارداری: اگر مادر که در سابقه خانوادگی ابتلا به کلاب فوت را دارد، در دوران بارداری دخانیات مصرف کند، احتمال ابتلاء فرزندش به کلاب فوت 20 برابر حالت معمول خواهد بود.
• کم بودن مایع آمنیوتیک در دوران بارداری: کم بودن بیش از اندازه مایع دربرگیرنده جنین در رحم احتمال احتمال به کلاب فوت را افزایش می‌دهد.
• ابتلا به عفونت یا مصرف داروهای غیرمجاز در دوران بارداری: این عامل‌ها نیز احتمال مبتلا شدن نوزاد به کلاب فوت را افزایش می‌دهند.

تشخیص

پا چنبری معمولاً در همان بدو تولد تشخیص داده می‌شود، اگرچه در دوران بارداری بین هفته‌های هجدهم تا بیست ویکم نیز می‌توان این عارضه را برای نخستین بار در سونوگرافی‌های معمول مشاهده کرد.

هر چند بیماری کلاب فوت را نمی‌توان پیش از تولد درمان کرد، اما  تعیین وجود این مشکل در دوران بارداری این فرصت را برای والدین فراهم می‌کند تا پیرامون آن به تفصیل با پزشک صحبت کنند و انتظارات خود پس از تولد نوزاد را به شیوه‌ای منطقی روشن سازند. آزمایش‌های بیشتری در دوران بارداری برای بررسی ابتلا به عارضه‌هایی مانند اسپینا بیفیدا (مهره شکاف) انجام می‌شود.

چنان که گفته شد گاهی اوقات پا چنبری در سونوگرافی‌های دوران بارداری تشخیص داده می‌شود، اما تشخیص آن پس از تولد بر مبنای ظاهر و دامنه حرکتی پا و کف پا متداول‌تر است. در بعضی موارد، به ویژه هنگامی که پا چنبری نتیجه قرار گرفتن جنین در رحم به شیوه‌ای نامناسب (پا چنبری وضعیتی) است، پا منعطف است و می‌توان آن را پس از تولد نوزاد به حالت طبیعی یا نسبتاً طبیعی برگرداند. در باقی موارد، پا سفت‌تر یا سخت‌تر است و عضله‌های پشت ساق پا بسیار محکم هستند.

پرتونگاری (عکسبرداری با اشعه ایکس) کمکی به تأیید تشخیص پا چنبری نمی‌کند؛ چون بعضی از استخوان‌ها مچ و کف پا کاملاً سخت و استخوانی (پر شده با مواد استخوانی) نمی‌شوند و به خوبی در تصاویر پرتونگاری مشخص نمی‌شوند.

درمان

از آنجایی که استخوان‌ها و مفصل‌های نوزاد تازه متولد شده بسیار منعطف است، درمان کلاب فوت معمولاً یک یا دو هفته پس از تولد شروع می‌شود. درمان با هدف بهبود بخشیدن ظاهر و عملکرد پای کودک پیش از راه افتادن وی و با امید پیشگیری از ناتوانی‌های درازمدت انجام می‌شود. روش‌های درمانی عبارتند از:

بریس

بستن بریس بخش حیاتی و مهم استاندارد رایج در درمان پا چنبری محسوب می‌شود. موفقیت ماندگار و طولانی مدت درمان این بیماری به پیروی دقیق از دستورالعمل بستن بریس بستگی دارد. هدف این مقاله معرفی بریس‌های مناسب برای پا چنبری، بهترین شیوه‌های طراحی بریس و ارائه توصیه‌هایی در خصوص بستن بریس است تا مرحله بستن بریس به درستی انجام شود. در کشورهای گوناگون بریس‌های مختلفی برای درمان این نقص طراحی و تولید شده‌اند.

فواید بریس

• چون کودک می‌تواند لگد بزند و هر پا را مستقل از پای دیگر حرکت دهد، سینه‌خیز رفتن و فعالیت بیشتر وی ممکن می‌گردد.
• استفاده از بریس احتمال عود کردن بیماری را کاهش می‌دهد.
• سایش روی پاشنه به دلیل حرکت همزمان بریس با کودک به نحو قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد.
• حرکت مستقل و تحرک بیشتر بریس احتمال درآمدن پا از بریس در اثر تقلای کودک برای خارج کردن کفش‌های بریس را به حداقل می‌رساند.
• بستن بریس با میله متحرک دابز راحتی بیشتر و در نتیجه خواب بهتر را برای کودکان به ارمغان می‌آورد. کودک می‌تواند با دراز کردن یک پا و خم کردن پای دیگر بخوابد و به این ترتیب فشار روی زانو را کاهش دهد.

ارتوپدی فنی مرکز جامع توانبخشی آرمان برای ارزیابی اختلالات پای کودکان شامل چرخش پا به داخل، راه رفتن روی پنجه کودکان، کف پای صاف، زانو ضربدری، زانو پرانتزی و پا چنبری با بهره گیری از آزمایشگاه بیومکانیک خود که شامل اسکنر فشاری کف پا و اسکنر سه بعدی ستون فقرات و نیز سیستم آنالیز حرکت می باشد مراجعین را مورد ارزیابی دقیق بیومکانیک قرار می دهد و در صورت نیاز طراحی و ساخت وسایل کمکی را نیز با استفاده از دستگاههای تراش کامپیوتری صورت خواهد داد .

کشش و گچ گرفتن (روش پونستی)

روش پونستی رایج‌ترین روش درمان کلاب فوت است که شامل مراحل زیر می‌شود:

• قرار دادن پای کودک در حالت صحیح و گچ گرفتن آن برای نگه داشتن در این حالت
• تغییر حالت و عوض کردن گچ پای کودک یک یا دو بار در هفته به مدت چند ماه
• انجام عمل جراحی کوچک برای افزایش طول تاندون آشیل (آزاد کردن یا تنوتومی زیرپوستی تاندون آشیل) در انتهای فرایند درمان

پس از تنظیم مجدد و اصلاح شکل پای کودک، والدین باید این حالت صحیح پای کودک را با رعایت نکته‌های زیر حفظ کنند:

• انجام تمرین‌های کششی با کودک
• پوشاندن بریس‌ها و کفش‌های مخصوص
• حصول اطمینان از این که کودک از کفش‌ها و بریس‌ها به مدت کافی استفاده می‌کند، کودک معمولاً در سه ماه نخست باید تمام روز و پس از آن تنها شب‌ها در هنگام خواب به مدت سه سال بریس ببندد.

پیروی دقیق از دستورات پزشک در مورد بستن بریس به منظور جلوگیری از بازگشت پا به حالت اولیه شرط موفقیت‌آمیز بودن این روش است. دلیل اصلی مؤثر نبودن روش پونستی در بعضی موارد نبستن مداوم بریس است.

نوزاد باید برای جلوگیری از بازگشت بدشکلی کفش‌های مخصوصی را به پا کند که با یک میله به یکدیگر متصل می‌شوند. این کفش‌ها تنها در سه ماه نخست باید در تمام ساعات شبانه‌روز پوشیده شوند و پس از آن استفاده شبانه از آن‌ها تا 4 یا 5 سالگی کودک کفایت می‌کند.

کشش و بستن چسب مخصوص (روش فرانسوی)

والدین با راهنمایی متخصص فیزیوتراپی در این روش، که روش عملکردی یا فیزیوتراپی نیز نامیده می‌شود، اقدام‌های زیر را انجام می‌دهند:

• حرکت دادن هر روزه پا و نگه داشتن آن در جای مناسب به کمک چسب مخصوص
• استفاده از یک ماشین برای حرکت دادن مداوم پای کودک در زمان خواب
• تکرار مراحل ذکر شده در تعداد دفعات کمتر تا رسیدن نوزاد به سن 6 ماهگی
• مداومت در انجام تمرین‌های روزانه و استفاده از اسپلینت شبانه پس از اصلاح شکل پای کودک تا زمان راه افتادن کودک

والدین در این روش، در مقایسه با روش پونستی، باید زمان بیشتری را صرف درمان کودک خود کنند. برخی پزشکان از ترکیبی از دو روش فرانسوی و پونستی بهره می‌گیرند.

طب فیزیکی

متخصصین طب فیزیکی در زمینه پیاده‌سازی مداخله‌ها آموزش دیده‌اند و مهارت لازم را کسب کرده‌اند. مداخله‌ها بر اساس تعریف ارائه شده در "راهنمای متخصصین طب فیزیکی" استفاده هدفمند و ماهرانه از تکنیک‌ها و روش‌های طب فیزیکی برای ایجاد تغییرهایی متناسب با تشخیص و اهداف بیمار یا مراجع را دربرمی‌گیرد.

در درمان پا چنبری از طب فیزیکی برای کشش ساختارهای پا، شامل تاندون‌ها، رباط‌ها و عضله‌ها، به منظور تنظیم پا و نگه داشتن آن در حالت مناسب بهره گرفته می‌شود. طب فیزیکی در صورت لزوم پس از عمل جراحی آغاز می‌شود تا از حفظ حالت اصلاح شده اطمینان حاصل شود. بستن بریس نیز در بهبودی پا چنبری اصلاح شده نقشی حیاتی دارد.

حرکات اصلاحی

در ادامه چند نمونه از حرکات اصلاحی کلاب فوت ذکر شده است. توجه داشته باشید این حرکات اصلاحی را تنها با صلاحدید پزشک انجام دهید.

دورسی فلکشن مچ پا (حرکت به سمت پشت یا بالا)

1. کودک را به پشت بخوابانید.
2. یک دست را روی زانوی خمیده کودک قرار دهید، پای وی را با کف دست دیگر بگیرید و انگشت اشاره را روی پاشنه بگذارید. سپس به آهستگی مچ پا را رو به بالا خم کنید و آن را به سمت پایین بکشید.
3. پاشنه را پایین بکشید و مچ پا را تا حد ممکن خم کنید.

چرخاندن مچ پا به سمت داخل و خارج

1. کودک را به پشت بخوابانید.
2. پا را با قرار دادن یک دست دقیقاً در بالای مچ ثابت نگه دارید.
3. با دست دیگر پا را از پایین انگشت شست بگیرید و آن را به سمت داخل بچرخانید. و سپس پا را به سمت خارج بکشید.

جراحی

در صورت شدید بودن کلاب فوت یا موفقیت‌آمیز نبودن دیگر روش‌های درمانی به ناچار به جراحی روی آورده می‌شود. جراح ارتوپد می‌تواند تاندون‌ها را بلندتر کند تا پا در حالت بهتر و مناسب‌تری قرار بگیرد. پای کودک پس از جراحی تا دو ماه در گچ می‌ماند و سپس برای پیشگیری از بازگشت بدشکلی به مدت تقریباً یک سال از بریس استفاده می‌شود.

بیماری پاچنبری حتی در صورت پیاده‌سازی دقیق روش‌های درمانی کاملاً اصلاح نمی‌شود. اما اکثر نوزادانی که از درمان زودهنگام برخوردار می‌گردند، می‌توانند در آینده و در زمان رشد کفش‌های معمولی بپوشند و از یک زندگی طبیعی و پویا بهره‌مند شوند.

پیشگیری

از آنجا که پزشکان هنوز به علت کلاب فوت در نوزادان پی نبرده‌اند، امکان پیشگیری کامل آن وجود ندارد. بااین حال به بانوان باردار توصیه می‌شود تا با رعایت نکته‌هایی مانند موارد زیر احتمال نقص‌های مادرزادی فرزند خود را کاهش دهند:

• عدم استعمال دخانیات و قرار نگرفتن در محیط‌های آکنده از دود
• خودداری از نوشیدن مشروبات الکلی
• پرهیز از مصرف خودسرانه دارو

درمان به موقع در بهبودی بیماری کلاب فوت از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد. درمان ها معمولا از بدو تولد نوزاد شروع می شود. درمان پاچنبری عمدتا با روش های بدون جراحی انجام می شود.